RÓŻANKA ZELEJOWSKA

Mimo, że Góra Zelejowa, leżąca na północny zachód od Chęcin, była miejscem pozyskiwania ciekawej odmiany dewońskiego wapienia o oliwkowym kolorze z bogatym użyleniem barwy białej lub różowej, to jednak nie lita skała wapienna była najbardziej poszukiwanym materiałem z tego miejsca. Był nim występujący żyłowo wśród wapieni, grubokrystaliczny kalcyt zwany „różanką zelejowską”.

Nazwa „różanka zelejowska” pochodzi od unikalnej struktury skały, gdzie okruchy jasnego kalcytu, otoczone są wiśniowym hematytem, tworząc charakterystyczne różyczki. Wielokrotne etapy mineralizacji i powtórnego kruszenia, spowodowały powstanie tu wielobarwnych struktur. Biały i różowy kalcyt, zabarwiony wiśniowym hematytem, tworzył niepowtarzalną kolorystykę.

Za powstanie różanki odpowiedzialne są roztwory hydrotermalne – gorące, zmineralizowane wody, – z których krystalizował w spękanych skałach kalcyt i towarzyszące mu minerały. Pierwsze spękania skał dewońskich miały miejsce podczas waryscyjskich ruchów górotwórczych, w późnym karbonie, zaś ostatnie podczas ruchów alpejskich. Wtedy to wielokrotnie spękany kalcyt został wzbogacony przez kruszce ołowiu i miedzi.

Wydobywany na Górze Zelejowej materiał posiadał zróżnicowaną budowę wstęgowo-pasmową, brekcyjną lub kokardową. Do prawdziwych marmurów różankę zelejowską upodabnia budowa krystaliczna. Ponadto, wyjątkowość różanki polega na możliwości uzyskania doskonałego poleru powierzchni, przez co stanowiła dużą konkurencję dla wielu marmurów włoskich.

Żyły różanki były szerokości od kilku centymetrów do kilkunastu metrów, długość ich wynosiła od kilkudziesięciu do kilkuset metrów. Takie występowanie tego materiału wymuszało specyficzną metodę wydobycia, po której do dziś widoczne są długie i wąskie wyrobiska tzw. szpary. Do pozyskania różanki używano drewnianych klinów włożonych w wykute otwory i polewanych wodą. Woda powodowała pęcznienie drewna i odspajanie bloków od litej skały. Prócz wyrobisk na Zelejowej, szpary możemy także oglądać na górze Stokówce w pobliżu Gałęzic.

Detale architektoniczne wykonane z różanki spotykamy w wystroju wielu barokowych obiektów sakralnych nie tylko królewskiego Krakowa, ale też Kielc. Są to m.in. detale ołtarza głównego w klasztorze na kieleckiej Karczówce, tak zwane lustra przy portalu w Pałacu Biskupów Krakowskich oraz w Wąchocku, Jędrzejowie i Lisowie.

Pomimo trudności w obróbce spowodowanej krystaliczną budową znany jest przykład wykonania rzeźby figuralnej z kalcytu różanki. Są to rzeźby z nagrobka Gostomskich znajdujące się w kolegiacie w Środzie Wielkopolskiej, wykonane około 1610 roku. Wyjątkową urodą cechuje się wykonany między innymi z różanki w roku 1614 przez Kaspra Fodygę ołtarz w kaplicy kościoła pod wezwaniem Św. Bartłomieja Apostoła w Chęcinach. Kaplica jest nazywana kaplicą Fodygi lub Trzech Króli. Jest ona jednym z nielicznych w Polsce przykładem kaplicy poświęconej mieszczaninowi.

Bardzo ciekawy przykład wykorzystania tego surowca, znaleziono w Muzeum Przypkowskich w Jędrzejowie. W jednej z sal znajduje się wazon o nietuzinkowej urodzie wytoczony z kalcytu różanki. Z ostatnich uzyskanych z kamieniołomu na Zelejowej bloków, wykonano okładziny kolumn, znajdujących się w muzeum w Oddziale Święto-krzyskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach.

Eksploatacja wyrobiska trwała do roku 1954. Obecnie jest to rezerwat przyrody objęty ścisłą ochroną prawną.

Źródło: Kurier kamieniarski     

Autor: Jerzy Jędrychowski   |   Data: poniedziałek, 11 września 2017